1. Wolna wola jest to zdolność swobodnego wyboru między jedną, a drugą czynnością.

2. O wolnej woli człowieka poucza nas:

a) Kościół św., który na Soborze trydenckim potępił twierdzenie tzw. Reformatorów, iż człowiek przez grzech pierworodny utracił wolną wolę.

b) Pismo, św. Bóg w Piśmie św. wydaje nakazy i zakazy, obiecuje nagrodę i grozi karą, pochwala dobre czyny i gani złe; to wszystko świadczy o wolnej woli człowieka, gdyż sprawiedliwy, mądry i święty Bóg nie mógłby czynów niewolnych, z koniecznością spełnionych nagradzać lub karać, chwalić lub ganić.

Pan Jezus do młodzieńca pytającego, co ma uczynić, aby był zbawiony, mówi: „Jeśli chcesz wnijść do żywota, chowaj przykazania”. Błogosławionym nazywa Pismo św. tego, „który mógł zgrzeszyć, a nie zgrzeszył, źle czynić, a nie czynił” (Eccl. 31:10).

c) Natura ludzka. Każda władza czy zmysłowa, czy duchowa w człowieku ma swój przedmiot, który z konieczności spostrzega lub pożąda. Wzrok z konieczności spostrzega barwy, słuch z koniecznością reflektuje na tony, rozum na prawdę, bo barwa jest przedmiotem wzroku, ton przedmiotem słuchu, prawda jest przedmiotem rozumu. Tak i wola z konieczności pożąda dobra, bo dobro jest jej przedmiotem. Więc taki przedmiot, który by był samym dobrem, bez jakiegokolwiek dodatku zła pożądałaby wola z koniecznością, bo przedmiotem woli jest dobro i to jako takie wyklucza ze swego pojęcia wszelkie zło.

Tymczasem, wszystko na świecie, co może być przedmiotem pożądania woli nie jest dobrem bezwzględnym, lecz obok pewnych doskonałości, posiada mnóstwo niedoskonałości. Nawet Bóg, choć sam w sobie jest samym dobrem, bez przymieszki zła, przedstawia się woli, tu na ziemi, jako przedmiot, którego posiadanie przez miłość, wymaga wielu ofiar ze strony człowieka, a więc nie przedstawia się jako dobro absolutne. A zatem niczego niema na świecie, czego by wola nasza pożądała z koniecznością, a jeśli pożąda to wolnie. Człowiek wtedy ma wolną wolę.

d) Własna świadomość. Jesteśmy świadomi naszych czynności dobrowolnych i odróżniamy je od niewolnych, koniecznych. Kiedy doznajemy uczucia bólu, głodu, pragnienia, pierwszych poruszeń gniewu, zazdrości itp., dobrze wtedy rozumiemy, że one w nas powstają mimo naszej woli i całkiem są inne od uczynków dobrowolnych. To rozróżnianie aktów wolnych od koniecznych, byłoby niewytłumaczalnym, gdyby wszystkie nasze czynności zarówno były niewolne, konieczne. Dlaczego np. nie robimy takiej różnicy między czynnościami życiowymi, tylko wszystkie je uważamy za konieczne?

e) Wyrzuty sumienia. Po każdym złym czynie doznajemy wyrzutów sumienia. Nawet największe wysiłki, żeby usprawiedliwić zły czyn, nie potrafią przygłuszyć całkiem tych wyrzutów. To dowodzi, iż mogliśmy dobrze zrobić, a źle zrobiliśmy, czyli mieliśmy wolną wolę, bo gdybyśmy byli zmuszeni źle zrobić, wyrzuty sumienia byłyby niewytłumaczalne.

f) Odpowiedzialność za złe i dobre czyny. Gdyby człowiek nie miał wolnej woli, czyli, gdyby musiał robić dobrze lub źle, nie byłby odpowiedzialny za swe dobre, czy też złe czyny, jak nie jest odpowiedzialne słońce, grad, zaraza za swe użyteczne lub szkodliwe działanie. A przecież poczuwamy się i sami do odpowiedzialności za swe czyny i ludzie czynią nas za nie odpowiedzialnymi i dlatego chwalą nas, nagradzają za dobre, ganią, karzą za złe.

g) Zgoda powszechna. Wszyscy ludzie, odkąd świat istnieje, wierzyli, że mają wolną wolę. Wierzy w to człowiek dziki jak i cywilizowany, dziecko jak i starzec. Nawet ci, którzy teoretycznie zaprzeczają wolności woli, mówią, żyją, działają jakby wierzyli, że mają wolną wolę. A więc trzeba powiedzieć, że człowiek ma wolną wolę, albo że jest bezwzględnie skazany na błądzenie.

Zarzut 1

Czynności, które nazywamy wolnymi, są w rzeczywistości rezultatem przyczyn fizycznych jak środowisko, klimat, temperament, charakter jednostki. Gdybyśmy znali charakter człowieka i okoliczności, w których się znajduje, zawsze moglibyśmy przewidzieć, co zrobi.

Odpowiedź:

Bez wątpienia, temperament, charakter, okoliczności czasu i miejsca mają wielki wpływ na naszą decyzję, lecz nie tłumaczą wszystkich naszych czynów. Dowodem tego, że często w takich samych okolicznościach działamy rozmaicie. Przewidywanie, co kto zrobi, nie zawsze sprawdziłoby się, bo charakter pod wpływem woli może ulegać zmianie. Doświadczenie uczy, że człowiek usilną pracą nad sobą, potrafi zły charakter zmienić w dobry. Do tego też celu zmierza rozumna metoda wychowawcza.

Zarzut 2

Gdyby człowiek był wolnym, decyzja jego woli byłaby bez dostatecznej przyczyny. Tymczasem wszystko, co na nowo powstaje, musi mieć przyczynę swego bytu, a więc i decyzja woli na pewien czyn.

Odpowiedź:

Błąd zarzutu tkwi w tym, że przyjmuje takie tylko byty, które działają pod wpływem zmuszających je do działania sił wewnętrznych, czy zewnętrznych. W takich bytach racji, jedynej ich działania, należy szukać w tych zmuszających je siłach. Jednakże wola ludzka jest bytem innego rodzaju. Ona działa pod wpływem motywów, ale te motywy nie zmuszają jej do działania; ona sama decyduje, za którym chce iść motywem. Dlatego ostateczna racja jej działania nie w motywach leży, ale w jej zdolności do wolnej decyzji.

Zarzut 3

Człowiek zawsze wybiera to, co uważa dla siebie za lepsze, więc nie jest wolnym, bo tego co by było gorszym dla niego nie może wybrać.

Odpowiedź:

1. Doświadczenie uczy, że człowiek nie zawsze idzie za tym, co się jego umysłowi lepszym przedstawia. Sumienie często nam wyrzuca, żeśmy zrobili to, cośmy za gorsze uważali. „Video meliora, proboque, deteriora sequor”.
2. Trzeba także przyznać, że choć nie zawsze, to jednak zwykle wybieramy to, co uważamy za lepsze, lecz to nie dowodzi przymusu moralnego tylko, że wola, której przedmiotem pożądania jest dobro, pragnie jak najwięcej tego dobra posiąść, a więc zwykle takiego pożąda przedmiotu, który, jak się jej zdaje, najwięcej tego dobra dać jej może. Ponieważ jednak żadne dobro na ziemi nie jest wolne od braków, a wola tylko dobra bez braków pożąda z konieczności — przeto żadne dobro nie zmusza jej do pożądania siebie. I w rzeczy samej, wybierając większe dobro, mamy tę świadomość, że i wtedy dobrowolnie to czynimy i moglibyśmy, gdybyśmy chcieli, poniechać większe dobro, a wybrać mniejsze.

Zarzut 4

Nasze decyzje są zawsze zdeterminowane przez silniejszy motyw, mianowicie motyw, który bardziej pociąga nasz rozum, a przede wszystkim nasze uczucie. Tak np. egoista kieruje się swym interesem, skąpy miłością pieniędzy, ambitny marzeniami o sławie.

Odpowiedź:

Nie jest prawdą, że nasze decyzje idą zawsze za motywem, który nas silniej pociąga. Często przeciwnie, człowiek opiera się swym pociągom, przenosi ofiarę nad przyjemność; egoista nie zawsze działa jako egoista, chciwy jako chciwy, itd.

Zarzut 5

Statystyka wykazuje, że ludzie w pewnych warunkach pewną, ściśle określoną, ilość dobrych lub złych uczynków wykonują np. pewną stałą liczbę małżeństw zawierają, dopuszczają się pewnej liczby kradzieży, itp.

Odpowiedź:

Liczba wspomnianych dobrych, czy złych czynności w podobnych okolicznościach nie jest nigdy ta sama, jest tylko w przybliżeniu ta sama. Fakt ten da się wytłumaczyć jednakową u wszystkich ludzi naturą, która wybierze zwyczajnie to, co uważa dla siebie za najkorzystniejsze, przeto w podobnych okolicznościach, przy podobnym usposobieniu moralnym wybierających, zwykła w podobny sposób wybierać, nie będąc jednak do takiego wyboru zmuszoną.

Zarzut 6

Gdyby człowiek był wolny, wychowywanie drugich byłoby niemożliwe. Wychowanie bowiem polega na podsuwaniu wychowankowi motywów w przypuszczeniu, że one pewien ściśle oznaczony skutek na nim wywrą. Jeśli zaś wola wszystkim motywom oprzeć się może, to daremny trud wychowawcy.

Odpowiedź:

Aby wychowywanie było możliwe, nie jest potrzebne, by motywy zmuszały wychowanka do działania: 

wystarczy, jeśli motywy zwykle, choć nie zawsze, zamierzony skutek sprawią, nie naruszając wcale wolnej woli wychowanka. To wystarczy, bo wtedy już można ułożyć reguły pedagogiczne wychowania, gdyż na pewno przewidzieć można, iż zastosowanie tych reguł, przynajmniej u niektórych wychowanków zamierzone skutki osiągnie.

Zarzut 7

Nad wszystkim panuje prawo determinizmu, tj. prawo, według którego wszystkie zjawiska, wszystkie fakty i czynności wiążą się ze sobą w stosunek konieczny przyczyny i skutku.

Odpowiedź:

Prawo determinizmu rządzi zjawiskami świata fizycznego, ale nie zjawiskami świata duchowego. Tutaj czynności ludzkie łączą się również z wolą jak skutki ze swą przyczyną, ale ta przyczyna wolnie, nie z musu je wywołuje.

Zarzut 8

Ilość energii w świecie zawsze pozostaje ta sama; przemienia się z jednej formy w drugą, ale ani wzrasta ani maleje. Z tego wynika, że i nasze czynności, które się wydają być wolnymi, są tylko konieczną przemianą sił, które w nas się znajdują.

Odpowiedź: Prawo zachowania energii stosuje się do sił fizycznych natury, ale nie do władz duchowych. Rozum ludzki tworzy nowe, nieraz wielkie, genialne myśli, które są zaczątkiem nowego postępu ludzkości, a i wola nie przekształca z koniecznością swych sił w inne, ale dowolnie nimi kieruje.